Wsparcie udzielone przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach priorytetu „Badania naukowe”
Opis projektu
Lasy w Polsce stanowią przykład ważnego dobra publicznego, wpisującego się trwale w historię i kulturę kraju. Wielofunkcyjność lasów jest zjawiskiem powszechnie uznawanym i nie budzącym kontrowersji. Znaczenie roli lasów jako dostawcy szeregu dóbr i usług społecznych oraz środowiskowych - nie ograniczające się wyłącznie do produkcji drewna - znajduje odzwierciedlenie zarówno w aktach legislacyjnych krajowych, jak i na poziomie Unii Europejskiej. Wspieranie i wzmacnianie zrównoważonej gospodarki leśnej oraz wielofunkcyjnej roli pełnionej przez lasy stanowi główny cel planu działań dotyczącego gospodarki leśnej UE (Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie planu działań dotyczącego gospodarki leśnej UE {SEK(2006) 748}). Mimo to, decyzje dotyczące wykorzystania i zarządzania zasobami leśnymi wciąż często opierają się wyłącznie na wycenie wartości lasów obliczanej na podstawie zysków uzyskiwanych ze sprzedaży drewna. Inne funkcje są w tej wycenie pomijane - przede wszystkim ze względu na brak mechanizmów rynkowych ustalających ich cenę. Najważniejszymi korzyściami nierynkowymi (nie posiadającymi ceny ustalonej bezpośrednio w procesie wymiany rynkowej) dostarczanymi przez lasy są: rekreacja, zachowanie różnorodności biologicznej, wartość estetyczna, pochłanianie CO2 oraz regulacja stosunków wodnych. Nie posiadanie ceny rynkowej, nie jest równoznaczne z brakiem wartości. Oszacowanie wartości dóbr i usług nierynkowych stanowi konieczny element Analizy Kosztów i Korzyści Społecznych, w oparciu o którą powinny być podejmowane decyzje odnoszące się do dóbr publicznych, których przykładem w Polsce są lasy. Nie uwzględnienie całkowitej wartości lasów w procesach decyzyjnych może prowadzić do obniżenia dobrobytu, nie tylko lokalnej ludności, ale i całego społeczeństwa.
Do szacowania wartości dóbr nierynkowych nauki ekonomiczne wypracowały w ciągu ostatnich 60 lat szereg metod. Metody wyceny można podzielić na 2 podstawowe kategorie: metody opierające się na zadeklarowanych preferencjach jednostek (badania ankietowe wykorzystujące hipotetyczny rynek), bądź też na preferencjach ujawnionych na rynkach pokrewnych do dóbr nie posiadających cen rynkowych. Liczba publikacji powstała na ten temat w Europie Zachodniej oraz Ameryce Północnej liczona jest w dziesiątkach tysięcy. Krajami wiodącymi w wycenie nierynkowych korzyści z lasów są kraje skandynawskie. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej badanie te są nieliczne. W Polsce głównym ośrodkiem, w którym powstają bania wyceny dóbr nierynkowych jest WOEE. W 2005 roku, na zlecenie Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, WOEE przeprowadził pilotowe badania dotyczące wartości rekreacyjnej lasów w Polsce.
Główny celem niniejszego projektu jest przedstawienie instrumentów mających na celu efektywniejsze zarządzanie lasami w Polsce. Cel ten ma być osiągnięty poprzez wskazanie najważniejszych w społecznym odbiorze funkcji lasów, analizie relacji między nimi oraz stworzeniu rekomendacji przedstawiających potencjalne mechanizmy finansowania nierynkowych funkcji lasów – przykładowo: opłat środowiskowych lub subwencji dla prywatnych właścicieli lasów. W przypadku „leśnych” gmin wiejskich, opracowanie takich rozwiązań miałoby szczególnie ważne znaczenie jako element strategii zmniejszającej liczbę konfliktów związanych z gospodarką leśną oraz poprawiających sytuacji ekonomiczną lokowanej ludności poprzez wskazanie źródeł dochodów z alternatywnego wykorzystania lasów, czego przykład może stanowić zrównoważona turystyka.
Aby opracować rekomendacje dla przyszłej strategii dotyczącej gospodarki leśnej, zamierzamy zbadać popyt na kluczowe dobra i usługi dostarczane przez lasy w Polsce - w tym oszacować wartość korzyści z rekreacji, bioróżnorodności, funkcji estetycznej, pochłaniania CO2 oraz wpływu lasu na gospodarkę wodną. Współpraca z partnerami norweskimi - będącymi w czołówce instytutów badawczych zajmujących się wyceną dóbr nierynkowych - gwarantować będzie wysoką jakość przeprowadzanych wycen. Zamierzamy przeprowadzić badania ankietowe na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie, jak również w pięciu wybranych kompleksach leśnych. Społeczne i środowiskowe korzyści z lasów oszacowane zostaną przy użyciu kilku metod wyceny, w celu uzyskania obiektywnych wyników. Metodami tymi będą: metoda wyceny warunkowej (z ang. Contingent Valuation Method, CVM), metoda wyboru eksperymentalnego (z ang. Choice Experiment Method, CEM) oraz metoda bazująca na preferencjach ujawnionych - metoda kosztu podróży (z ang. Travel Cost Method, TCM). Specyfika polskich lasów i ich obecnego systemu zarządzania, stwarza możliwość przetestowania nowych rozwiązań metodologicznych i ulepszenia stosowanych dotychczas technik wyceny (ulepszenie kwestionariuszy badań w metodach opierających się na preferencjach deklarowanych, udoskonalenie technik analizy statystycznej i ekonometrycznej, testowanie metody Transferu Korzyści (z ang. Benefit Transfer Method) na wartościach korzyści z lasów otrzymanych w Polsce i Norwegii).
W trakcie badania sprawdzone zostaną zależności pomiędzy poszczególnymi funkcjami lasów: ich substytucyjność, komplementarność i wykluczalność. Te zależności zostaną wykorzystane również przy analizowaniu podażowej strony gospodarki leśnej w Polsce. Zamierzamy poddać analizie porównawczej istniejące systemy zarządzania i własności lasów w Unii Europejskiej, z szczególnym uwzględnieniem gospodarki leśnej w krajach transformacji. Wśród polskich decydentów, przedstawicieli właścicieli i zarządców lasów zostaną przeprowadzone badania jakościowe i ilościowe, których zamierzeniem będzie określenie celów oraz obecnych sposobów gospodarowania, identyfikacja kluczowych problemów gospodarki leśnej oraz zbadanie stosunku do alternatywnych sposobów zarządzania lasami spełniającymi wymogi określone w zasadach zrównoważonego rozwoju. Kierownictwo nad tą częścią badań sprawować będzie polski partner - Instytut Badawczy Leśnictwa w Warszawie.
Kolejnym podjętym działaniem będzie identyfikacja szans i zagrożeń rozwoju lokalnego w związku z różnymi formami gospodarki leśnej oraz stopnia ochrony lasów na terenach wiejskich. W tym celu wśród mieszkańców trzech wybranych „leśnych” gmin wiejskich zostaną przeprowadzone badania ankietowe. Oprócz tego przeprowadzone zostaną pogłębione wywiady z przedstawicielami władz lokalnych oraz analiza historyczna budżetów gminnych. Na podstawie badań popytowych, podażowych oraz wywiadów wśród lokalnej ludności zostaną opracowane trzy studia przypadków (uwzględniających w jednym przypadku park narodowy, w drugim las zarządzany przez Lasy Państwowe, w trzecim las prywatny). Badania te pozwolą na ocenę obecnych stosunków pomiędzy: władzami lokalnymi, mieszkańcami i nadleśnictwami.
Rozpowszechnienie wyników badań oraz konsultacje społeczne na temat wykorzystania i gospodarowania lasami w Polsce w trakcie projektu zwiększą świadomość i odpowiedzialność obywatelską. Wycena korzyści nierynkowych lasów w jednostkach monetarnych przyczyni się do przejrzystości w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych mających wpływ na środowisko i do redukcji konfliktów społecznych, które często mają miejsce, gdy strony posługują się jedynie miarami jakościowymi, a nie ilościowymi.
Badanie społecznych i środowiskowych korzyści z lasów przeprowadzone w tak kompleksowy sposób byłyby pierwszym tego typu badaniem w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Uwzględniając specyfikę kulturalną, gospodarczą i środowiskową kraju transformacji stanowiłoby ważny wkład w do dyskusji o europejskiej gospodarce leśnej.
